დინოზავრებმა გაიარეს და დატოვეს ფეხის ანაბეჭდი. ნაკვალევი ორ ფენაზეა წარმოდგენილი, რაც უნიკალური შემთხვევაა მსოფლიოში. დღეისათვის, ნაკრძალის ტერიტორიაზე, რომელიც ამავდროულად სამეცნიერო-ტურისტულ ცენტრსაც წარმოადგენს, დინოზავრების ნაკვალევის დასაცავად აგებულია სპეციალური ნაგებობა, გამოქვაბულში დამონტაჟებულია განათებისა და აკუსტიკის თანამედროვე სისტემა, ”კოლხურ ტყეში” ბილიკები მოკირწყლულია. ასევე აშენებულია მინის გადასახედი მოედანი, ვიზიტორთა ცენტრი, საგამოფენო დარბაზი და კაფეტერია.გვესაუბრება პალეონტოლოგი, პროფესორი ვიაჩესლავ ჩხიკვაძე: - ამ აღმოჩენის შესახებ დღეს ბევრს ლაპარაკობენ. საქართველო, ეს უკვე მერამდენედ, მსოფლიო პალეონტოლოგთა ყურადღების ცენტრში მოექცა. გამუდმებით მირეკავენ უცხოელი
კოლეგები, უძველეს ქვეწარმავლთა ადგილსაპოვებლებზე"მონადირე" მეცნიერები, რომლებიც ამგვარ აღმოჩენებზე მთელი სიცოცხლე ოცნებობენ.
შეიძლება ითქვას, მარტვილში საუკუნის ადგილსაპოვებელი აღმოჩნდა, რომელიც ბუნებრივია, შემდგომ ინტენსიურ გათხრებსა და შესწავლას მოითხოვს.
ახლა კი უფრო დაწვრილებით იმის შესახებ, რაც უკვე"მოვიპოვეთ": ამ ზაფხულს, ილიას უნივერსიტეტის დედამიწის შემსწავლელ მეცნიერებათა ინსტიტუტის ექსპედიცია მუშაობდა მარტვილში. პალეონტოლოგი ვასო გაბუნია შემთხვევით გადასწყდომია დინოზავრის ნაკვალევს.
სულ მალე კი ამ უნივერსიტეტის დაზვერვითი ექსპედიცია გაემგზავრა მარტვილში. ექსპედიციაში, ვასოს თხოვნით, მეც ჩავერთე, რათა დამედასტურებინა, რომ ეს ნაკვალევი დინოზავრისა იყო. ჩვენთან ერთად სპელეოლოგი ამირან ჯამრიშვილი და კინორეჟისორი დავით გოგუაძეც მუშაობდნენ.
დინოზავრების ნაკვალევი და... მოზაზავრის ხერხემლის მალები...
როგორც პალეონტოლოგი, პროფესორი ვასო გაბუნია აღნიშნავს, მის მიერ ნაპოვნ მცირე ზომის მტაცებელი დინოზავრის ნაკვალევს იქვე, სულ რამდენიმე მეტრში მეორეც მოჰყვა. უმშვენიერესი ჩანჩქერის კიდეს"ამშვენებდა" ბალახისმჭამელი დინოზავრის ნაკვალევი.
ეს ნაკვალევი პირველზე გაცილებით კარგად შემონახულა. იგი დაახლოებით ინდაურისხელა პრეისტორიულ ფრინველს ეკუთვნის ან მცირე ზომის ორფეხა დინოზავრს. აქვე აღმოჩნდა ზედა ცარცული პერიოდის ზღვის ზღარბების ნიჟარებიც, რომელთა ასაკი ჩვენს ერამდე 65-70 მლნ წელს ითვლის.
ვიაჩესლავ ჩხიკვაძე: - ბუნებრივია, დინოზავრის ნატერფალის სიახლოვეს პალეონტოლოგი ყოველთვის მოელის სიურპრიზს. ახალაღმოჩენილ ნაკვალევთან, ულამაზესი კანიონის კედელმა თითქოს მომნუსხა. არ დავიტრაბახებ, მაგრამ ამგვარ სიტუაციებში თვალი დაგეშილი მაქვს. ამ კანიონში პატარა, ულამაზესი მდინარის მეორე ნაპირზე კირქვოვან კედელში დავინახე პრეისტორიული ქვეწარმავლის ხერხემლის მალა.
სხვათა შორის, რამდენიმე ათეული წელია საქართველოში უძველესი ქვეწარმავლის ნაშთებს ვეძებ და ვიკლევ. და აგერ, ერთბაშად ვასო გაბუნიას მიერ ნაპოვნ დინოზავრის ნაკვალევთან ერთად მეზოზოური ეპოქის ქვეწარმავლის ხერხემლის მალას ვხედავ!.. თავიდან ვასო არც მიჯერებდა, სად ხედავ აქ ძვალსო. მართლაც ადვილი როდია კირქვადქცეული ძვლის დანახვა. მე კი, როგორც კოლეგები მეუბნებიან,"მეძებრის" თვალი მაქვს. ისე, სიმართლე გითხრათ, არც კირქვადქცეული ძვლის ამოღებაა იოლი. მთელი ოთხი საათი ვმუშაობდით.
ცოტა რამ პირველ"ქართველ" დინოზავრებზე
მათი ნაკვალევი გასული საუკუნის 30-იან წლებში აღმოაჩინა ნატურალისტმა პეტრე ჭაბუკიანმა სათაფლიაში. სათაფლიის ადგილსაპოვებლის შესწავლით დაიწყო თავისი მოღვაწეობა სახელგანთქმულმა პალეონტოლოგმა, აწ განსვენებულმა ლეო გაბუნიამ, რომლის 90 წლის იუბილეს ახლახან მსოფლიოს არაერთი ქვეყნიდან გამოეხმაურნენ.
სათაფლიაში ცარცული პერიოდის დინოზავრთა მრავალი გაქვავებული ნაკვალევია შემორჩენილი. როგორც ჩანს, იქ ორი სახეობის დინოზავრი ბინადრობდა - მტაცებელი და ბალახისმჭამელი.
ვიაჩესლავ ჩხიკვაძე: - 80-იან წლებში დასავლეთ საქართველოში პალეონტოლოგიურ ექსპედიციაში მუშაობა შემომთავაზა ილო კვანტალიანმა. ილო ამონიტების ცნობილი მკვლევარია (ამონიტები თავფეხიანი მოლუსკებია, რომლებიც დინოზავრებთან ერთად ამოწყდნენ).
ამით იმის თქმა მინდა, რომ ჩვენს ქვეყანაში არაერთი საყურადღებო ადგილსაპოვებელია, რომელთა შესასწავლად მეცნიერები ყოველთვის ვართ მზად...
ცოტა მეტი ყურადღება და მალე მსოფლიოს ისევ საქართველოზე ავალაპარაკებთ. ამას ხომ მარტვილის ახლანდელი აღმოჩენაც ადასტურებს.
"გვყავს" თუ არა ქართველებს მეგალოზავრიდი?
1988 წელს გეოლოგმა შალვა ჩალაურმა გუდაუთის რაიონში, მდინარე ააფსტას სათავესთან იპოვა დინოზავრის ხერხემლის ერთი ძალიან დიდი მალა. როგორც გაირკვა, ეს იყო მტაცებელი დინოზავრის (მეგალოზავრიდების ოჯახი) კუდის მეორე ან მესამე მალა. დინოზავრის ეს მალა ნაპოვნია ზედა იურულ ნალექებში. ფაქტობრივად ეს იყო დინოზავრის პირველი ძვლოვანი ნაშთის უტყუარი, დასაბუთებული მასალა, რომლის შესახებაც მომზადებული მასალა (ავტორები: აკადემიკოსები ლეო გაბუნია და გურამ მჭედლიძე, პროფესორი ვიაჩესლავ ჩხიკვაძე, ამერიკელი პროფესორი სპენსერ ლუკასი) 1998 წელს გამოქვეყნდა ამერიკის შეერთებულ შტატებში და დიდი რეზონანსი მოჰყვა მსოფლიოს პალეონტოლოგთა შორის. აღნიშნული მალა დღეს საქართველოს ეროვნულ მუზეუმში ინახება.
ვიაჩესლავ ჩხიკვაძე: - საყურადღებოა ისიც, რომ საქართველოს ფოსტამ სწორედ იმ პერიოდში გამოაქვეყნა საფოსტო მარკები სხვადასხვა დინოზავრის გამოსახულებით. მხატვრობა ჩემს მეგობარსა და შეგირდს, შეერთებულ შტატებსა და დასავლეთ ევროპაში სახელგანთქმულ მხატვარ-ანიმალისტ ლაშა ცხონდიას ეკუთვნის. ამ საფოსტო მარკებმა კიდევ ერთხელ აუწყეს მსოფლიოს, რომ საქართველო დინოზავრების სამშობლოცაა.
პატრონობა დინოზავრის ნაკვალევსაც სჭირდება!..
როგორც მარტვილის ექსპედიციის წევრები მიიჩნევენ, მათ არა მხოლოდ დინოზავრის ნაკვალევსა და მოზაზავრის ხერხემლის მალას მიაკვლიეს, არამედ აღმოაჩინეს მთელ კავკასიაში მეზოზოური პერიოდის პირველი უმნიშვნელოვანესი ადგილსაპოვებელი. ამ ადგილსაპოვებელს კი შემდგომი შესწავლა და პატრონობა სჭირდება. ქართველ მეცნიერებს თავიანთი უცხოელი კოლეგების დახმარების იმედიც აქვთ. 70 მილიონი წლის წინათ ხომ დინოზავრებმა"საზღვრები" არ იცოდნენ...
P.S. სანამ ჩვენი ჟურნალი დაიბეჭდებოდა, საქართველოს ეროვნული მუზეუმის დაზვერვითი ექსპედიცია (პალეონტოლოგები ვიაჩესლავ ჩხიკვაძე, გიორგი მეგრელიშვილი, ენტომოლოგი ვალერი პეტროვი) წყალტუბოს ზემოთ მდებარე სოფელ ყუმისთავში იმყოფებოდა. აქ"თვალის ერთი გადავლებით" აღმოჩენილმა სხვადასხვა ჯგუფის დინოზავრის ნაკვალევთა რაოდენობამ ყოველგვარ მოლოდინს გადააჭარბა. ასე რომ, ჟურნალის მომდევნო ნომერში წყალტუბოელ დინოზავრებს"გაგაცნობთ".
შეიძლება ითქვას, მარტვილში საუკუნის ადგილსაპოვებელი აღმოჩნდა, რომელიც ბუნებრივია, შემდგომ ინტენსიურ გათხრებსა და შესწავლას მოითხოვს.
ახლა კი უფრო დაწვრილებით იმის შესახებ, რაც უკვე"მოვიპოვეთ": ამ ზაფხულს, ილიას უნივერსიტეტის დედამიწის შემსწავლელ მეცნიერებათა ინსტიტუტის ექსპედიცია მუშაობდა მარტვილში. პალეონტოლოგი ვასო გაბუნია შემთხვევით გადასწყდომია დინოზავრის ნაკვალევს.
სულ მალე კი ამ უნივერსიტეტის დაზვერვითი ექსპედიცია გაემგზავრა მარტვილში. ექსპედიციაში, ვასოს თხოვნით, მეც ჩავერთე, რათა დამედასტურებინა, რომ ეს ნაკვალევი დინოზავრისა იყო. ჩვენთან ერთად სპელეოლოგი ამირან ჯამრიშვილი და კინორეჟისორი დავით გოგუაძეც მუშაობდნენ.
დინოზავრების ნაკვალევი და... მოზაზავრის ხერხემლის მალები...
როგორც პალეონტოლოგი, პროფესორი ვასო გაბუნია აღნიშნავს, მის მიერ ნაპოვნ მცირე ზომის მტაცებელი დინოზავრის ნაკვალევს იქვე, სულ რამდენიმე მეტრში მეორეც მოჰყვა. უმშვენიერესი ჩანჩქერის კიდეს"ამშვენებდა" ბალახისმჭამელი დინოზავრის ნაკვალევი.
ეს ნაკვალევი პირველზე გაცილებით კარგად შემონახულა. იგი დაახლოებით ინდაურისხელა პრეისტორიულ ფრინველს ეკუთვნის ან მცირე ზომის ორფეხა დინოზავრს. აქვე აღმოჩნდა ზედა ცარცული პერიოდის ზღვის ზღარბების ნიჟარებიც, რომელთა ასაკი ჩვენს ერამდე 65-70 მლნ წელს ითვლის.
ვიაჩესლავ ჩხიკვაძე: - ბუნებრივია, დინოზავრის ნატერფალის სიახლოვეს პალეონტოლოგი ყოველთვის მოელის სიურპრიზს. ახალაღმოჩენილ ნაკვალევთან, ულამაზესი კანიონის კედელმა თითქოს მომნუსხა. არ დავიტრაბახებ, მაგრამ ამგვარ სიტუაციებში თვალი დაგეშილი მაქვს. ამ კანიონში პატარა, ულამაზესი მდინარის მეორე ნაპირზე კირქვოვან კედელში დავინახე პრეისტორიული ქვეწარმავლის ხერხემლის მალა.
სხვათა შორის, რამდენიმე ათეული წელია საქართველოში უძველესი ქვეწარმავლის ნაშთებს ვეძებ და ვიკლევ. და აგერ, ერთბაშად ვასო გაბუნიას მიერ ნაპოვნ დინოზავრის ნაკვალევთან ერთად მეზოზოური ეპოქის ქვეწარმავლის ხერხემლის მალას ვხედავ!.. თავიდან ვასო არც მიჯერებდა, სად ხედავ აქ ძვალსო. მართლაც ადვილი როდია კირქვადქცეული ძვლის დანახვა. მე კი, როგორც კოლეგები მეუბნებიან,"მეძებრის" თვალი მაქვს. ისე, სიმართლე გითხრათ, არც კირქვადქცეული ძვლის ამოღებაა იოლი. მთელი ოთხი საათი ვმუშაობდით.
ცოტა რამ პირველ"ქართველ" დინოზავრებზე
მათი ნაკვალევი გასული საუკუნის 30-იან წლებში აღმოაჩინა ნატურალისტმა პეტრე ჭაბუკიანმა სათაფლიაში. სათაფლიის ადგილსაპოვებლის შესწავლით დაიწყო თავისი მოღვაწეობა სახელგანთქმულმა პალეონტოლოგმა, აწ განსვენებულმა ლეო გაბუნიამ, რომლის 90 წლის იუბილეს ახლახან მსოფლიოს არაერთი ქვეყნიდან გამოეხმაურნენ.
სათაფლიაში ცარცული პერიოდის დინოზავრთა მრავალი გაქვავებული ნაკვალევია შემორჩენილი. როგორც ჩანს, იქ ორი სახეობის დინოზავრი ბინადრობდა - მტაცებელი და ბალახისმჭამელი.
ვიაჩესლავ ჩხიკვაძე: - 80-იან წლებში დასავლეთ საქართველოში პალეონტოლოგიურ ექსპედიციაში მუშაობა შემომთავაზა ილო კვანტალიანმა. ილო ამონიტების ცნობილი მკვლევარია (ამონიტები თავფეხიანი მოლუსკებია, რომლებიც დინოზავრებთან ერთად ამოწყდნენ).
ამით იმის თქმა მინდა, რომ ჩვენს ქვეყანაში არაერთი საყურადღებო ადგილსაპოვებელია, რომელთა შესასწავლად მეცნიერები ყოველთვის ვართ მზად...
ცოტა მეტი ყურადღება და მალე მსოფლიოს ისევ საქართველოზე ავალაპარაკებთ. ამას ხომ მარტვილის ახლანდელი აღმოჩენაც ადასტურებს.
"გვყავს" თუ არა ქართველებს მეგალოზავრიდი?
1988 წელს გეოლოგმა შალვა ჩალაურმა გუდაუთის რაიონში, მდინარე ააფსტას სათავესთან იპოვა დინოზავრის ხერხემლის ერთი ძალიან დიდი მალა. როგორც გაირკვა, ეს იყო მტაცებელი დინოზავრის (მეგალოზავრიდების ოჯახი) კუდის მეორე ან მესამე მალა. დინოზავრის ეს მალა ნაპოვნია ზედა იურულ ნალექებში. ფაქტობრივად ეს იყო დინოზავრის პირველი ძვლოვანი ნაშთის უტყუარი, დასაბუთებული მასალა, რომლის შესახებაც მომზადებული მასალა (ავტორები: აკადემიკოსები ლეო გაბუნია და გურამ მჭედლიძე, პროფესორი ვიაჩესლავ ჩხიკვაძე, ამერიკელი პროფესორი სპენსერ ლუკასი) 1998 წელს გამოქვეყნდა ამერიკის შეერთებულ შტატებში და დიდი რეზონანსი მოჰყვა მსოფლიოს პალეონტოლოგთა შორის. აღნიშნული მალა დღეს საქართველოს ეროვნულ მუზეუმში ინახება.
ვიაჩესლავ ჩხიკვაძე: - საყურადღებოა ისიც, რომ საქართველოს ფოსტამ სწორედ იმ პერიოდში გამოაქვეყნა საფოსტო მარკები სხვადასხვა დინოზავრის გამოსახულებით. მხატვრობა ჩემს მეგობარსა და შეგირდს, შეერთებულ შტატებსა და დასავლეთ ევროპაში სახელგანთქმულ მხატვარ-ანიმალისტ ლაშა ცხონდიას ეკუთვნის. ამ საფოსტო მარკებმა კიდევ ერთხელ აუწყეს მსოფლიოს, რომ საქართველო დინოზავრების სამშობლოცაა.
პატრონობა დინოზავრის ნაკვალევსაც სჭირდება!..
როგორც მარტვილის ექსპედიციის წევრები მიიჩნევენ, მათ არა მხოლოდ დინოზავრის ნაკვალევსა და მოზაზავრის ხერხემლის მალას მიაკვლიეს, არამედ აღმოაჩინეს მთელ კავკასიაში მეზოზოური პერიოდის პირველი უმნიშვნელოვანესი ადგილსაპოვებელი. ამ ადგილსაპოვებელს კი შემდგომი შესწავლა და პატრონობა სჭირდება. ქართველ მეცნიერებს თავიანთი უცხოელი კოლეგების დახმარების იმედიც აქვთ. 70 მილიონი წლის წინათ ხომ დინოზავრებმა"საზღვრები" არ იცოდნენ...
P.S. სანამ ჩვენი ჟურნალი დაიბეჭდებოდა, საქართველოს ეროვნული მუზეუმის დაზვერვითი ექსპედიცია (პალეონტოლოგები ვიაჩესლავ ჩხიკვაძე, გიორგი მეგრელიშვილი, ენტომოლოგი ვალერი პეტროვი) წყალტუბოს ზემოთ მდებარე სოფელ ყუმისთავში იმყოფებოდა. აქ"თვალის ერთი გადავლებით" აღმოჩენილმა სხვადასხვა ჯგუფის დინოზავრის ნაკვალევთა რაოდენობამ ყოველგვარ მოლოდინს გადააჭარბა. ასე რომ, ჟურნალის მომდევნო ნომერში წყალტუბოელ დინოზავრებს"გაგაცნობთ".
საინტერესოა რა მოხდებოდა დედამიწაზე დინოზავრები რომ გადარჩენილიყვნენ? ადამიანი სწორეთაც რომ იმიტომ მოევლინა დედამიწას ისინი რომ გადაშენდნენ. მართლაც რომ ბედისწერაა არა? სხვა შემთხვევაში დღეს მათი ჯიშები იქნებოდნენ გაბატონებულნი, მიჭირს დავიჯერო რომ ჩვენსავით განვითარებულნი იქნებოდნენ, არა ალბათ არა მათი ცნობიერება მხოლოდ მტაცებლური ინსტიქტებით იქნებოდა გაჯერებული. თუმცა დღეს ნებისმიერი ცხოველი თუ მითუმეტეს გონიერებას ავლენს მხოლოდ ადამიანის დამსახურებაა. დღევანდელ დღეს დედამიწაზე აღმოჩენილია 10 000 სამარხი აქედან იდენთიფიცირებულია (დადგენილია) 500 სახეობის დინოზავრი. ინფორმაცია მათი აღმოჩენის შესახებ დღესაც არსებობს მით უფრო რომ უამრავი დინოზავრია გაქვავებული და კვლავაც მიწის ქვეშაა დარჩენილი.
ოდეზღაც დედამიწაზე ბინადრობდნენ დინოზავრები. მათი დიდი სხეულები დამოძრაობდნენ ხმელეთზე თუ ცაში ზღვებში თუ ტბებში, მოკლედ თვალუწვდენელ სივრცეებს იბყრობდნენ ისინი. ზოგი ბალახის მჭამელი გახლდათ ზოგიც ხორცის მაგრამ საქმე იმაშია რომ მათი სხვადასხვა სახეობები შეგუებულნი იყვნენ მაშინდერ გარემო პირობებს. გარეგნულად ყველამ ვიცით რომ არ გამოირჩეოდნენ დიდი სილამაზით პირიქით შიშის ზარს სცემდნენ არე მარეს. ისმის კითხვა რამ გადააშენა ეს გრანდიოზული და ერთი შეხედვით ძლიერი ცხოველები. დედამიწაზე მუდმივად იცვლებოდა კლიმატი და ეს ცუდათ მოქმედებდა გარემოზე, მაგრამ მიზეზი მათი გაქრობისა სხვაა. თქვენ ხედავთ არიზონის ცნობილ კრატერს, ეს კრატერი ამერიკაშია და 
იმ დროინდელია როცა დინოზავრები იყვნენ და არსებობდნენ. არსებობს ერთი ძალიან დამაჯერებელი ჰიპოთეზა, რომ კოსმოსიდან ჩამოვარდა დიდი ასტეროიდი და გაანადგურა ყველაფერი. მაგრამ იმდენად რიალურია ეს ფაქტი რომ დღეს მეცნიერები ამას არათუ ადასტურებენ არამედ აკონკრეტებენ კიდევაც მომხდარიდან გამომდინარე.
არსებობს არანაკლებ რიალური მიზეზი ეს შეეხება დედამიწაზე დიდ გამყინვარებას რომელმაც გაყინა დედამიწის უდიდესი ნაწილი და რათქმაუნდა გაანადგურა ჯერ მცენარეთა საფარი შემდეგ კი დაუძლურებული დინოზავრები.
არსებობს დღევანდელი სენსაციური განაცხადი მეცნიერების
რომ თურმე თავად დინოზავრები ამოწყდნენ 3 საათში
ანუ ერთად აღებული პლანეტის 70 %–ი სავარაუდოთ
არსებობს დღევანდელი სენსაციური განაცხადი მეცნიერების
რომ თურმე თავად დინოზავრები ამოწყდნენ 3 საათში
ანუ ერთად აღებული პლანეტის 70 %–ი სავარაუდოთ
დედამიწაზე არსებობს უამრავი კრატერი თუმცა კრატერი ჩიქსულუბი ასტეროიდის ჩამოვარდნის შემდგომ ერთერთია რომელმაც ნამდვილად გამოიწვია დინოზავრების დახოცვა ეს უკვე უტყუარი ინფორმაციაა
დინოზავრები (Dinosauria), მეზოზოური ნამარხი ქვეწარმავლების ზერიგი არქოზავრების ქვეკლასისა. იყოფა 2 რიგად: ხვლიკმენჯა დინოზავრებად და ფრინველმენჯა დინოზავრებად . უძველესი დინოზავრები ცნობილია შუა ტრიასული პერიოდიდან. უკანასკნელი წარმომადგენლები კი — ცარცული პერიოდის დამლევიდან. დინოზავრების წინაპრები იყვნენ პრიმიტიული ტრიასული არქოზავრები — თეკოდონტები. თავდაპირველად დინოზავრები ხმელეთზე ცხოვრობდნენ და მტაცებლები იყვნენ, მაგრამ ტრიასული პერიოდის დამლევს მათ გამოეყო პროზავროპოდები, რომლებიც როგორც ჩანს, ყველაფრის მჭამელნი იყვნენ. მათგან წარმოიშვნენ გიგანტური მცენარიჭამია ზავროპიდები, რომლებიც საცხოვრებლად გადავიდნენ დიდ კონტინენტურ წყალსატევებში ან ზღვის სანაპირო ზონაში. ტრიასულ პერიოდში გაჩნდნენ ჰეტეროდონტოზავრები, რომლებმაც შესაძლოა დასაბამი მისცეს ფრინველმენჯა დინოზავრებს. ზოგიერთ დინოზავრებს განუვითარდა სხვადასხვა წარმონაქმნი: ქაცები, ძვლოვანი ჯავშანი, რქები. დინოზავრები კვერცხით მრავლდებოდნენ. ფიქრობენ, რომ თბილსისხლიანი ცხოველები იყვნენ და მაღალი ფიზიოლოგიური ორგანიზაციის ნიშნები ჰქონდათ. დინოზავრები გადაშენდნენ მეზოზოურ და კაინოზოურ ერათა მიჯნაზე. გადაშენების ძირითადი მიზეზი იყო გარემოს გართულება და მკცეთრი შეცვლა. დინოზავრების ნაშთები დღემდე გვხვდება ყველა კონტინენტზე. საქართველოში ცარცული პერიოდის დინოზავრების გაქვავებული ნაკვალევი შემორჩენილია სათაფლიაში (ქუთაისის მახლობლად).